ÖZET

İnternete erişimin artmasıyla sağlıkla ilgili konulara daha kolay erişilebilmesi, sağlık çalışanları ve hastalar için önemli bir fırsat olarak değerlendirilebilir. İnternet sayesinde daha önce hazır bilgi alıcısı konumunda olan hastalar, yapısal değişimle birlikte araştıran bilgi tüketicilerine dönüşerek, hasta ve sağlık personeli arasındaki ilişkilerde teknoloji yönünde ilerlemenin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Bireyler çoğunlukla başta kanser olmak üzere kronik hastalıklarla ilgili bilgileri internet ortamından araştırmaktadırlar. Bütün kanserlerin içinde kolorektal kanser, gün geçtikçe dünyada anlamlı şekilde artmaktadır. Kolorektal kanser hastaları tedavi süreci boyunca fizyolojik, sosyokültürel ve psikolojik sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Bu durum hastaların sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Kolorektal kanserli hastalara özel olarak hazırlanacak olan eğitimin, hastalara ihtiyaç duydukları zaman ve mekanda bilgi sağlayarak semptom yükünü azaltacağı ve kanserli bireyin bakımında yardımcı olacağı düşünülmektedir. Sağlık yönetiminde hasta eğitiminin büyük bir payı vardır. Broşür, eğitim kitapçığı gibi yazılı materyaller kullanılarak sunulan standart eğitimler, hastaların olumlu sağlık davranışı kazanmalarında yetersiz kalmaktadır. Web tabanlı eğitim (WTE), yazılı materyallere göre sahip olduğu birçok avantaj nedeniyle sağlık eğitimi sunmada etkili bir araç olarak kabul edilmektedir. Bu yeni eğitim modeli, tedavi sürecinde sağlık profesyonelleriyle beraber hareket eden hastaların ortaya çıkmasını mümkün kılmaktadır. Bir araya gelemeyen hastalar WTE sayesinde bilgi ve deneyimlerini birbirleriyle paylaşarak hastaneye tekrarlı yatışları azaltmada etkili olmaktadır. Ülkemizde farklı alanlarda web tabanlı hasta eğitimi uygulamaları bulunmaktayken doğrudan kolorektal kanserli hastalar ve bakımlarına yönelik WTE’ye rastlanmamıştır. Bu nedenle bu derlemenin amacı, kolorektal kanserli bireylerin hastalıklarını ve tedavi süreçlerini yönetebilmeleri için hazırlanacak WTE programının gerekliliği konusunda farkındalık yaratmaktır.

Giriş

Teknolojik gelişmelerin baş döndürücü bir hızla ilerlediği günümüzde, yeni iletişim araçları bireylerin hem bilgiyi daha kolay ve doğrulanabilir kaynaklardan edinmesine, hem de düşüncelerini özgürce açıklamasına imkan sağlamaktadır.^1,2 Modern tedavi yöntemleri ve yönetimindeki gelişme ve kalite artışı, evde tedavi imkanlarında önemli ölçüde artış ve değişimi beraberinde getirmiştir.³ Hastalıkla ilgili konular insanların bilgi paylaşımına en çok ihtiyaç duydukları konular arasındadır.⁴ Kişisel bilgisayardan akıllı telefonlara yönelim arttıkça sağlık personeli ve hastaların sosyal medya kullanım olanakları da artmaktadır.⁵ İnternet sayesinde hastalık bilgileri zaman ve mekanla sınırlı kalmadan geniş kitlelere ulaşabilmekte, tedavi sürecinde duygusal destek ve motivasyon mümkün olabilmektedir.⁶ Bireyler çoğunlukla başta; kanser olmak üzere kronik hastalıklarla ilgili bilgileri internet ortamından araştırmaktadırlar.³ Kanser hastalarına maliyet ve zamandan etkin, destekleyici bakım sunmanın en önemli yollarından biri onları eğitimle güçlendirmektir. Kanser tanılı bireyin ve ailesinin eğitiminin amacı; hastalığın seyrinin düzeltilmesi, öz bakımın ve önerilen tedavinin devamlılığının sağlanması, yan etkilerin tanınması/kontrolü ve günlük yaşam aktivitelerinin devam ettirilmesi gibi konularda hastayı ve ailesini desteklemektir.^7,8,9,10,11 Bütün kanserlerin içinde kolorektal kanser, dünyada anlamlı şekilde artmaktadır.¹² Kolorektal kanser tanısı alan hastalar, hastalığın evrelerine göre cerrahi işlem, kemoterapi, radyoterapi gibi tedavi süreçleriyle karşılaşmaktadır. Kolorektal kanserlerin cerrahi tedavisinde temel prensip, primer tümör ve drene olduğu bölgesel lenfatikleri, temiz cerrahi sınırlarla çıkarmaktır. Cerrahi yöntemler arasında en sık barsağın geçici ya da kalıcı olarak dışarıya ağızlaştırılmasına (stoma) başvurulmaktadır.¹³ Kolorektal kanser hastalarında ameliyat sonrası stoma açılsın ya da açılmasın bireyin fizyolojik, sosyokültürel ve psikolojik sorunlarla karşılaşmasına neden olmaktadır.^14,15,16 Bu hastaların ve yakınlarının ameliyat sonrası anksiyetesini azaltmak, tedavisine uyum sağlamak ve ameliyattan sonra hastanede ve evde karşılaştıkları sorunlarla baş etmelerini kolaylaştırmak amacıyla hemşire tarafından eğitim verilmesi önemlidir.^17,18 Hemşireler hastaya öz bakım uygulamalarını kazandırma ve hastalık yönetiminin sağlanması için interaktif sağlık iletişim uygulamalarını kullanmada hayati bir role sahiptir. Günümüzde broşür, eğitim kitapçığı gibi yazılı materyaller kullanılarak sunulan standart eğitimler, bireylerin olumlu sağlık davranışı kazanmalarında yetersiz kalmaktadır.^19,20,21 Uzaktan eğitim modellerinden web tabanlı eğitim (WTE), yazılı materyallere göre sahip olduğu birçok avantaj nedeniyle hemşireler için sağlık eğitimi sunmada etkili bir araç olarak kabul edilmektedir. Bu eğitim modeli sayesinde tedavi boyunca birlikte hareket eden sağlık uzmanı-hasta grubu oluşmaktadır.^22,23,24 Yapılan incelemelerde ülkemizde ve yurt dışında farklı alanlarda web tabanlı hasta eğitimi uygulamaları bulunmaktayken doğrudan kolorektal kanserli hastalar ve bakımlarına yönelik WTE’ye rastlanmamıştır. Tedavi sürecinde yaşanılan psikososyal sorunlar nedeniyle bu hastalara özel olarak hazırlanmış WTE’nin, bireylere ihtiyaç duydukları zaman ve mekanda bilgi sağlayarak semptom yükünü azaltacağı ve kanserli bireyin bakımında yardımcı olacağı düşünülmektedir. Bu nedenle bu derlemenin amacı, bireylerin hastalıkları ile ilgili internetten bilgi edinme tutum ve davranışlarını içeren çalışmaları değerlendirerek, kolorektal kanserli birey ve yakınlarının tedavi süreçlerini yönetebilmeleri için hazırlanacak WTE programının günümüz koşullarında gerekliliği konusunda farkındalık yaratmaktır.

Gereç ve Yöntem

Derlemenin birinci amacına yönelik; hastaların sağlık amaçlı internet kullanımlarının tedavi süreci üzerindeki etkilerini ele alan, farklı ülkelerde gerçekleştirilen 2005 yılı ve sonrası akademik çalışmalar değerlendirilmiştir. İkinci amacına yönelik ise; kolorektal kanser hastalığı olan bireylerin bilgi edinme gereksinimlerine yönelik çalışmalar incelenmiştir. Çalışmada, bireylerin hastalık ile ilişkili bilgileri bulabildikleri forumlar ve internetten faydalanma durumları, arama motorları içeriğinde ise web siteleri, sosyal ağlar, internet tabanlı eğitimler, uzaktan eğitimler üzerinde durulmuştur. İnternet ortamdaki bilgi ulaşım alanları ve buradan alınan bilginin doğru kullanımı, bu sitelerin hasta ve sağlık personeli ilişkisinde meydana getirdiği değişimler ve bireylerin hastalıkla baş etmeleri üzerindeki etkilerine yönelik çalışmalara değinilmiştir.

Türkiye ve Dünyada İnternet Kullanım Sıklığı

İstatistikler tüm dünyada internet kullanımındaki hızlı artışın söz konusu olduğunu ortaya koymaktadır. 30 Mart 2017 tarihi itibarıyla tüm dünyadaki internet kullanım oranı %49,7 olarak bildirilmiş, internet kullananların sayısı ise 3,739,698,500 kişi ile son beş yıl içinde %936 gibi büyük bir oranda artmıştır. İnternet kullanımı kıtalar ve bölgeler bazında gelişmişlik oranlarına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. En fazla internet kullanım oranına sahip kıtalar ve bölgeler sırasıyla %88,1 ile Kuzey Amerika, %77,4 ile Avrupa, %68,1 ile Avustralya’dır.²⁵ Türkiye’deki internet kullanımı, dünyadaki bu artışa ayak uydurarak hızlı bir gelişim içerisindedir. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 2016 Nisan ayında 16-74 yaş arası internet kullanım oranı sırasıyla %54,9 ve %61,2 bulunmuştur (Grafik 1). Yine aynı yılda internet erişimine sahip hane halkı oranı %76,3, cep telefonu veya akıllı telefon bulunduran hane halkı oranı ise %96,9 olarak saptanmıştır.²⁶

Küresel Web Endeksi’nden alınan bilgileri derleyen “We Are Social” 2015 verileri; Türkiye’de internette geçirilen ortalama süreyi 4 saat 37 dakika, mobil internetteki süreyi 2 saat 51 dakika olarak vermektedir.²⁷ Bu oranlar internetin, dünyada olduğu gibi ülkemizde de sağlık konusunda bilgi paylaşımı amacıyla kullanılabileceğini düşündürmektedir.

İnternetin Sağlık Alanında Kullanımı

Günümüzde insanların çalışma ortamlarında ve evlerinde internetin yaygınlaşması, cazip internet seçeneklerinin varlığı, hastanelerin kalabalık olması, hastaneye gitmek için sıra alma işleminin internetten yapılabiliyor ve test sonuçlarına internetten erişilebiliyor olması gibi zorunlu durumlar bireyleri sağlık problemleri için interneti kullanmaya sevk etmiştir.²³ Kısa sürede bu kadar hızlı bir şekilde büyüyen ve geniş kitlelerin aktif bir şekilde kullandıkları araçlar haline gelen internetin etkin kullanım alanlarından en önemlisi sağlık iletişimidir. Sağlık iletişimi, insanların hastalık ve sağlık konusunda bilgi sahibi olması, genel sağlık düzeyinin artırılması, tedavi süreci hakkında kişilerin bilgilendirilmesi ve sağlıkla ilgili tutumların değiştirilmesi gibi geniş çaplı konuları kapsamaktadır.^4,28 Amerika Birleşik Devletleri’ndeki “Healthy People 2020” projesinin “sağlık iletişimi ve sağlık bilişim teknolojileri” alt başlığında internet ve sosyal medyanın kullanım amaçları şu şekilde sıralanmıştır:²⁹

- Bireylerin sağlık okur-yazarlığını geliştirmek,

- Elektronik kişisel sağlık yönetimi araçlarını kullanan kişi sayısını arttırmak,

- Bireylerin internete erişimlerini arttırmak,

- Sağlık iletişimi ile ilgili web sitelerin kalitelerini arttırmak,

- Kamu sağlığını koruma amaçlı kriz ve acil durum risk mesajlarını arttırmak,

- Hastalıkları önlemek ve kaliteli yaşam için sosyal pazarlama faaliyetlerini arttırmak.

Her gün giderek daha çok kişi hastalıklarla ilgili sosyal medya kullanmakta, çevrim içi ansiklopedilerden bilgiler öğrenmekte, görseller ve videoları görüntülemektedir.²⁹ 2013 yılında Social Touch tarafından 8001 denek üzerinde bir araştırma yapılmış ve sağlıkla ilgili internet kullanımlarıyla ilgili sorular sorulmuştur. Bu araştırmaya göre sağlıkla ilgili herhangi bir konuda internete başvuran denek oranı %78,77’dir. Araştırma internetten daha çok sağlık ve hastalık konularını araştırma (%89,73), ilaçlarla ilgili bilgi alma (%55,92), sağlık hizmetleri ile ilgili bilgi edinme (%44,12) ve doktor randevusu alma (%42,03) gibi amaçlarla yararlanıldığını ortaya koymuştur.²⁹ 2016 yılında yapılan bir diğer çalışmada da bireylerin internet kullanım amaçlarına bakılmış, %65,9’unun sağlıkla ilgili bilgi aramak için interneti kullandığı görülmüştür.²⁶ Görkemli’nin⁵ çalışmasında da, sağlıklı yaşam yolları ile ilgili bilgi almada yine internet ağırlıklı olarak tercih edilen bir araç olarak göze çarpmakta (%71,4), bunu sırasıyla tanıdıklar (%28,2), televizyon (%24,3) ve yazılı kaynaklar (%20,6) birbirine yakın oranlarda takip etmektedir. Aynı çalışmada doktorlar dışında tedavi ve ilaçlar hakkında bilgi alınan en önemli aracın yine internet olduğu (%69,7) gözükmektedir.⁵

Web Tabanlı Hasta Eğitimi

Hasta eğitimi; sağlıkla ilgili problemleri tespit edip, sağlığı geliştirme davranışları kazandırma, kişinin fiziksel, sosyal psikolojik yönden tam bir iyilik halinde olmasını amaçlar.³⁰ Sağlık yönetiminde hasta eğitiminin büyük bir payı vardır.³¹ Hasta eğitimi için birçok öğrenme seçenekleri vardır; bireysel ve grup eğitiminde yüz yüze öğretimin yanı sıra televizyon ve radyo programları, internet üzerinden WTE geniş kitlelere ulaşılabilir.²³ Son yıllarda gelişen internet teknolojisi, artık bilgilerin isteyenlere bir tek düz metin halinde değil, düz metne ek olarak hareketli resim, video, eş zamanlı ve eş zamansız iletişim gibi olanaklarıyla sunmaya da başlamıştır.³² Günümüzde bu amaçla kullanılan en önemli araçlardan biri WTE’lerdir.³³ WTE, teknolojiye ve iletişim araçlarına dayalı olarak “World Wide Web” kullanılarak sunulan eğitimin tüm yönlerini ve süreçlerini kapsamaktadır.³⁴ Diğer bir ifadeyle WTE, uzaktan eğitimi desteklemek için erişimin internet ya da intranet gibi bir ağ üzerinden yapıldığı, zamandan ve mekandan bağımsız olarak erişim olanakları sunan bir eğitim şeklidir.³⁵ WTE yararları ve sınırlılıkları olan bir modeldir. Bu yararları ve sınırlılıkları lojistik, eğitsel ve ekonomik olmak üzere üç başlık altında Tablo 1’deki gibi özetlemek mümkündür.^32,36,37,38 WTE; uzaktan eğitim, bilgisayar destekli eğitim, internet destekli eğitim vb. gibi terimlerle çoğu zaman eş anlamlı olarak kullanılsa da WTE uzaktan eğitimin bir alt dalı olan bilişim ortamları ile öğretimin içinde bulunan internete dayalı uzaktan eğitimin bir şekli olarak kabul edilmektedir (Şekil 1).^32,39,40 WTE yöntemi kullanılarak hazırlanacak olan sağlık eğitiminde dikkat edilmesi gereken birtakım noktalar bulunmaktadır.^23,41 Bunlar;

Hazırlanan web sitesinde yer alan bilgilerin kaynağının belirtilmesi, web sitesinin bilgi vermekten çok ticari amaç sağlamaması, eğiticinin bireye özgü öneriler ve geri bildirim sağlaması, web sitesindeki bilgilerin sağlık profesyonellerinden alınan bilgilerle uyumlu olması, web sitesinin yanlış olduğu bilinen bilgiler içermemesi, web sitesinin kim tarafından hazırlandığının bilinmesi sitenin güvenilirliğini arttırmak açısından önemlidir.^8,23,42,43 Yurt dışında WTE uygulamaların hasta çıktıları üzerine etkisini inceleyen çok sayıda çalışma mevcuttur. Bu çalışmalar başlıca diyabet,^35,44,45,46 meme kanseri,^10,35,47 prostat kanseri,⁴⁸ kolorektal kanser,⁴⁹ kalp yetmezliği,⁵⁰ astım,⁵¹ kalp damar cerrahisi,⁵² kilo kontrolü,^53,54 inme⁵⁵ vb. konularda yürütülmüştür. Bu çalışmaların çoğu sağlık probleminde yapılan eğitim ve danışmanlığın hasta sonuçlarına olumlu etkisiyle sonuçlanan çalışmalardır.²³ Ülkemizde de web ortamında yapılan sağlık eğitimi ve danışmanlığın hastanın yaşam kalitesini arttırdığına dair çalışmalar mevcuttur. Web ortamında yaptıkları sağlık eğitimi ve danışmanlığın hamile kadınların düzenli takibi,⁵⁶ web eğitiminin tip 2 diyabetli hastaların glisemik kontrolünde ve sağlık sorumluluğu,⁵⁷ web eğitiminin erişkin erkeklerin prostat kanseri taramalarına katılmaları,⁸ web eğitiminin akciğer kanseri olan hastaların yaşam kalitesini artırma,²⁴ implante edilebilen kardiyoverter defibrilatörlü hastalara uygulanan WTE’nin şok anksiyete düzeyine ve yaşam kalitesine etkisinin incelenmesi,⁵⁸ meme kanseri olan kadınlar ve eşleri için oluşturulan WTE’nin yaşam kalitesi ve eş uyumuna etkisinin belirlenmesi⁵⁹ çalışmaları WTE uygulanan ve olumlu sonuçlanan araştırmalara örnektir.²³

Kolorektal Kanserli Hastalarda Web Tabanlı Eğitim Gerekliliği

Bütün kanserlerin içinde kolorektal kanser, dünyada anlamlı şekilde artmaktadır. Amerikan Kanser Birliği ve Türkiye Kanser İstatistikleri 2016’nın raporuna göre kolorektal kanserler dünyada ve ülkemizde giderek artmakta olup hem kadınlarda hem de erkeklerde en sık görülen 3. kanserdir.^12,60,61,62 Kolorektal kanserlerde özellikle cerrahi tedaviler, stoma varlığı gibi bireyin ileri zorlanma yaşamasını sağlayan risk faktörleri, bireyleri etkilemekte ve çeşitli sorunlara neden olmaktadır. Rektal kanserli hastalarda yapılan araştırma sonucunda, bu hastaların kendilerini dışlanmış ve farklı hissettikleri, özellikle genç yaşta olanların ve kolostomi açılanların yaşam kalitelerini olumsuz etkilendiği bulunmuştur.⁶³ Brezilya’da 144 kolorektal kanserli hastada yapılan araştırmada sosyal desteğin, düşük stres, yüksek yaşam kalitesi ve psikolojik dayanıklılık için bir yordayıcı olup olmadığı araştırılmış, çıkan sonuçlarda psikolojik dayanıklılığın yaşam kalitesi üzerine olumlu etkisi olduğu, sosyal desteğin yaşam kalitesi üzerine güçlü ve doğrudan etkiye sahip olduğu, psikolojik dayanıklılığın ise stres algısı ile negatif ilişkili olduğu saptanmıştır.⁶⁴ Russell ve ark.⁶⁵ çalışmasında, kolorektal kanserli hastaların tedaviden altı ay sonra yaşam kalitesi alt boyutlarından rol, bilişsel ve sosyal fonksiyonlarında azalma olduğu, hastaların yorgunluk, bulantı/kusma, iştah kaybı, iktidarsızlık, diyare ve konstipasyon yaşadıkları, ayrıca finansal problemlerden dolayı gelecek ile ilgili endişelerinin de olduğu tespit edilmiştir. Karaveli ve ark.’nın⁶⁶ kalitatif çalışmasında, kolorektal cerrahi öncesinde ve sonrasında bireylerin “hasta olduğuna inanamama, tedavi sürecinden korkma, yakınlarına bağımlı kalma düşüncesi, hastalıktan utanç duyma ve başına gelenlerden pişmanlık” yaşadıkları belirlenmiştir. Kolorektal kanser nedeniyle ameliyat olan hastalar taburculuk sonrası, diyet değişiklikleri, stomal ve peristomal problemler, barsak hareketlerinde değişim ve cinsel yaşamla ilgili problemler yaşamaktadır.^67,68 Jonsson ve ark.’nın⁶⁹ kalitatif çalışmasında da kolorektal kanser nedeniyle ameliyat olan hastaların taburcu olduktan sonra yara açılması, anastomoz kaçağı ve diğer gelişebilecek komplikasyonlardan korktukları, komplikasyon geliştiğinde ise ne yapabileceğini bilemedikleri saptanmıştır. Kolorektal kanserli hastalar üzerinde yapılan çalışma sonuçları, ameliyat öncesi ve sonrası dönemde bireylerin yaşadıkları sorunların ne kadar fazla oranda olduğunu göstermektedir. Bu hastaların zamandan ve mekandan bağımsız olarak sürekli ulaşabilecekleri bir yöntemle, tedavi süreçlerinin desteklenmesi gerekmektedir. Bu da günümüzde internet kullanım oranlarının artmasıyla birlikte gündeme gelen WTE yöntemiyle gerçekleştirilebilir. Yurt dışında bazı örnekleri bulunan bu eğitimin ülkemizde de kolorektal kanserli hastaların eğitiminde kullanılması önerilmektedir. Kolorektal kanserli hastalara özel hazırlanacak WTE’nin ameliyat sonrası hastanede bakımda ve taburculuktan sonraki yaşamlarını kolaylaştırmada yararlı olacağı, bu sayede hastaneye tekrarlı yatışları önleyerek ekonomiye katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu WTE’nin, hemşirelik bakımında yeni bir yaklaşım oluşturacağı, bu sayede de literatüre bilimsel katkı sağlayacağı öngörülmektedir. Kolorektal kanserli hastalara özel hazırlanacak olan web sitesinde; hasta ve yakınlarının ağrı, beslenme, bulantı- kusma, kabızlık, cinsellik, yorgunluk, ibadet vb. gibi konularda semptom yönetimine yönelik eğitim formlarının bulunacağı bir bölüm, kolorektal kanser ve tedavi yöntemlerini anlatacak ancak yoğun içerikli olmayan uzman doktor videosu, psikososyal sorunlarına yönelik danışmanlık alabilecekleri psikiyatrist ya da uzman psikolog, öz bakım gereksinimlerine yönelik bakım eğitimi videoları, bakım ve kullanılan ürünlere yönelik ulaşabilecekleri sayfalara yönlendirecek linkler, haftada en az 1 gün online bağlanıp sorularını sorabilecekleri alanında bir uzman doktor ve uzman hemşire, sıkça sorulan sorulara ulaşabilecekleri bir bölüm, sorulan sorulara güncel ve kanıta dayalı cevapların bulunacağı bölüm, eğiticinin bireye özgü öneriler ve geri bildirim sağlayan bir bölüm, hastaların birbirleriyle iletişime geçebilecekleri forum sayfası, hasta ve yakınlarının edindikleri bilgilerle değerlendirilecekleri bir test, eğitim sonrasında 1., 3. ve 6. aylarda değerlendirecekleri ölçekler, web sitesini ne kadar verimli bulabildiklerine yönelik dolduracakları geri bildirim formu bulunmalıdır.

Sonuç

Bu çalışmada, dünyada ve ülkemizde sağlık-hastalık amaçlı internet kullanımına yönelik bilimsel çalışmalar derlenmeye çalışılmıştır. Elde edilen sonuçlarda, internet üzerinden sağlık-hastalık bilgisi edinen bireylerin çok fazla olduğu, özellikle kanser hastalarının internetten elde ettikleri bilgilerle karar süreçlerini güçlendirdiği ve bu bilgilerin doktorlarla görüşmelerinde kendilerine yardımcı olduğu görülmüştür. Bu bilgiler ışığında, en çok görülen kanser türleri arasında yer alan ve bireyler üzerinde ciddi fiziksel ve psikososyal etkilere sahip olan kolorektal kanserde, WTE yöntemini kullanmanın önemi daha belirgin hale gelmiştir. Ülkemizde farklı alanlarda WTE uygulanan çalışmalar bulunmaktayken doğrudan kolorektal kanser hastaları ve bakımlarına yönelik WTE çalışmasına rastlanmamıştır. Bu nedenle bu hastalarda, bireylerin erişim engeli olmaksızın kanıta dayalı bilgiye ulaşmalarını sağlayacak web tabanlı çalışmalarına eğilim verilmesi önerilmektedir.

Etik

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu ve editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: F.V., S.B.A., Dizayn: F.V., S.B.A., Veri Toplama veya İşleme: F.V., S.B.A., Literatür Arama: F.V., S.B.A., Yazan: F.V., S.B.A.

Çıkar Çatışması: Yazarlar bu makale ile ilgili olarak herhangi bir çıkar çatışması bildirmemiştir.

Finansal Destek: Çalışmamız için hiçbir kurum ya da kişiden finansal destek alınmamıştır.