ÖZET
Bu çalışma Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği’nin (TKRCD) 22 Şubat 2020 tarihinde yaptığı çalıştayda kurulan Terminoloji Komisyonu’nun çalışma düzenini, terminoloji raporunun hazırlanmasındaki kriterleri ve sonuçlarını açıklamayı amaçlamaktadır. Komisyon üç ana basamakta tamamlayacak iş planı hazırlamıştır. Çalışma süreci üyelerin eşit haklarla görüş belirttiği ve kararların uzlaşı veya oy çokluğuyla alındığı bir şekilde sürdürülmüştür. Komisyon çalışmasının temel amacı “kolorektal cerrahide açıklanması ve uzlaşı sağlanması gerekli terimlerin belirlenmesi, literatüre uygun ve günlük pratiğe katkı sağlayacak bir şekilde tanımlanması” olarak saptanmıştır. Komisyon ilk toplantısı 22 Şubat 2020’de yapılmış, rapor ise TKRCD Yönetim Kurulu’nda 25 Mayıs 2021’de kabul edilmiştir. Bu dönemde toplam 20 toplantı yapılmıştır. İlk basamakta terimlerin yazılması için beş adet üst başlık belirlenmiştir: anatomi, semptomlar ve tanı gereçleri, hastalıklar, tedaviler ve komplikasyonlar. Terimlerin şu üç şartı sağlaması konusunda karar birliği oluşmuştur: 1) kolorektal cerrahide açıklanması ve uzlaşı sağlanması gerekliliği, 2) literatür desteği ve 3) günlük pratikte kullanılması. Terimler şu formatta yazılmıştır: terim ve eş anlamlıları, İngilizce karşılıkları, tanım, açıklama ve kaynakça. İkinci basamakta her bir komisyon üyesi ortalama 10,8±4,3 terim yazmıştır. Sonuç raporunda yer alan 89 terimin üst başlıklara dağılımı şu şekildedir: anatomi (n=26, %29,2), semptomlar ve tanı gereçleri (n=8, %8,9), hastalıklar (n=20, %22,4), tedaviler (n=28, %31,4) ve komplikasyonlar (n=7, %7,8). Tamamı komisyon üyelerinin arşivlerinden gelen resimler (n=7) ve yeni bir komisyon üyesi tarafından çizilen şekiller de (n=53) rapora eklenmiştir. Üçüncü basamakta rapor TKRCD Başkanının onayıyla TKRCD Yönetimi’ne sunulmuştur. TKRCD’nin Terminoloji Komisyonu raporunun hazırlık süreci sunulmuştur. Sonuç raporu ileride yapılacak çalışmalarla değişiklik ve genişletmelere açıktır.
Giriş
İsimlendirmek ve tanımlama yapmak insanoğlunun öğrenme kavramını somutlaştırabilmesi için yapılan ilk adımdır. Öte yandan insan vücudunun öğrenilmesi ve tıbbi terminolojide ortak bir dil oluşturulması sağlık eğitiminin, araştırmalarının, bilimsel yayınların ve belki de en önemlisi klinik uygulamanın ayrılmaz bir parçası olmuştur.1,2,3 Ancak pratikte anatomik yapıların yanı sıra hastaların başvuru semptomları, hastalıklar ve tedavileri, hatta oluşan komplikasyonlar konusunda dahi farklı tanımlamalar dikkati çekmektedir. Literatürde de standardize edilmiş tanımlamalar ve üzerinde uzlaşı sağlanmış terimlerin kullanılması çalışmaların kaleme alınması sırasında diğer öğeler, sözgelimi istatistiki anlamlılık kadar ön plana alınmadığı da göze çarpmaktadır.1
Günlük tıp pratiğinde kullanılan tanımlama ve terimlerin herkesçe anlaşılır ve uzlaşı sağlanmış bir şekilde yapılmasının önemi çok aşikardır. Oysa sık kullanılan bazı terimlerde bile bazen böylesi bir ortak dil kurulmuş değildir. Sözgelimi, birçok cerrahi kliniğinde kolorektal pratiğin en basit uygulaması olan anal kanal ve rektumun muayenesinin nasıl isimlendirileceği halen belirsizliğini korumaktadır. Parmakla yapılan rektal muayene için “rektal tuşe” teriminin kullanılmasının doğru bir uygulama olup olmadığı hala tartışma konusudur.4 Bir ortak dil oluşturulamamış olması bu terim özelinde hastanın tedavi sürecini etkilememesi nedeniyle önemsiz görülse de başka bazı uzlaşmazlık ve belirsizlikler önemli klinik sorunlara yol açma potansiyeline sahiptir. Sözgelimi, kolorektal cerrahi konusunda ihtisaslaşmış uzmanlarla yapılan uluslararası bir konsensus toplantısında rektumun anal kanaldan nereye kadar uzandığı konusunda bile tam bir uzlaşı sağlanamamıştır. Üstüne üstlük bu konsensüs çalışmasında 10 ayrı rektum tanımı sunulmuş olmasına karşın, uzmanların %12’si bunların hiçbirini uygun görmeyip kendi özgün tanımlamalarını yapmışlardır.5 Rektumun neresi olduğunun tanımlaması bu bölgede yer alan birçok hastalığın yönetilmesinde en başta gelen basamaktır. Lokal ileri kanserlerde, hastalığın yerleşimi orta ve alt rektumda ise ameliyat öncesi neoadjuvan radyoterapi önerilmektedir.
Bu nedenle Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği (TKRCD) üyelerine ve Türk kolorektal camiasına referans olması için bir terminoloji çalışması yapmaya karar vermiş ve 22 Şubat 2020 tarihinde yaptığı çalıştayda bunu dernek üyeleriyle paylaşmıştır. Bu toplantıda böylesi bir gereksinimin altı çizilmiş ve çalışmaya destek verilmiştir. Buna karşın oluşturulan komisyonca hazırlanan terimlerin herkes tarafından kabul görmesi çok iyi niyetli bir tahmin olabilir. Bunun temel nedeni de ülkemizdeki çeşitli ekiplerin uzun yıllar boyunca kendi içlerinde ortak dil geliştirmiş olmasıdır. Komisyonun uzlaşı raporu ve önerilen terimler bu açıdan muhtemelen eleştirilecektir. Bu nedenle komisyonun seçilmesinden, raporun TKRCD yönetimine sunulmasına kadar uzanan sürecin teknik ayrıntılarının ve terimlerin yazım metodolojisinin ayrıntılı olarak paylaşılması bir zorunluluk oluşturmaktadır. Bu çalışma bu sürecin ilerleme aşamalarını ayrıntılı olarak paylaşmayı amaçlamaktadır.
Yöntem
TKRCD’nin 22 Şubat 2020 tarihinde yapmış olduğu çalıştayda terminoloji konusunda çalışma yapacak bir komisyonunun kurulması konusunda uzlaşı sağlanmıştır. İlk planda da görev alacak sekiz cerrah açıklanmıştır. Komisyonda yer alan kişiler TKRCD üyesi ve uzun yıllardır dernek bünyesinde düzenlenen bilimsel çalışmalarda yer alan kişiler arasından dernek yönetim kurulunca çalıştay öncesinde belirlenmiştir. Çalıştaya katılan diğer katılımcılar da komisyona katılmak ve sonraki sürecin içinde yer almak konusunda serbest bırakılmışlardır. Çalışmalar yönetim kuruluyla koordinasyonu sağlamak amacıyla yönetim kurulundan bir üyenin komisyon başkanlığı altında yürütülmüştür. Üyelerin komisyona katılımı gönüllülük esasına göre olmuştur, ancak komisyonda yer alan üyelerin mücbir sebepler dışında tüm toplantılara katılması zorunlu tutulmuştur. Çalışma süreci üyelerin eşit haklarla görüş belirttiği ve kararların uzlaşı veya oy çokluğuyla alındığı bir şekilde sürdürülmüştür. Hazırlanan rapor çeşitli aşamalarda TKRCD başkanına sunulmuş ve önerileri alınmıştır.
Komisyon çalışmasının temel amacı “kolorektal cerrahide açıklanması ve uzlaşı sağlanması gerekli terimlerin belirlenmesi ve literatüre uygun ve günlük pratiğe katkı sağlayacak bir şekilde tanımlanması” olarak saptanmıştır. Komisyon çalıştayın yapıldığı gün ilk toplantısını yapmış ve sekreterini belirlemiştir. İlk toplantılarda çalışma planını ortaya koymuştur (Tablo 1). Toplantıların yüz yüze yapılması planlanmıştır. Her toplantı öncesi üyelerin belirlenen başlıkları çalışması ve önerilerini sekretere iletmesi, sekreter tarafından önerilerin birleştirilmesi ve toplantı öncesinde hazırlık amacıyla tüm üyelere ulaştırılması ön görülmüştür. Hazırlık aşamasında terimi yazma görevi alan üyeler hazırlık sürecinde birbirleriyle veya komisyon dışındaki başka kişilerle görüş alışverişinde bulunmak üzere serbest bırakılmışlardır. Ayrıca, mevcut literatürün araştırılması ve hazırlanan metinlerde bir kaynakça bulunması şart koşulmuştur. Komisyonun hazırlık raporuna son şekli verilmeden önce TKRCD başkanına iletilerek önerilerin alınması planlanmıştır.
Sonuçlar
Komisyon TKRCD’ye üye olan ve kolorektal cerrahi konusunda deneyimli hekimler arasından TKRCD Yönetim Kurulu tarafından belirlenmiştir. İlk toplantı çalıştay günü olan 22 Şubat 2020’de yapılmış, rapor ise TKRCD yönetim kurulunda 25 Mayıs 2021’de kabul edilmiştir. Komisyonun çalışma süresi yaklaşık 15 ay sürmüştür. Çalışma programı doğrultusunda yapılacak komisyon toplantıları yüz yüze planlanmasına karşın, sürecin koronavirüs hastalığı-19 pandemisi dönemiyle çakışması nedeniyle toplantılar çoğunlukla internet üzerinden yapılarak ilerlemiştir. Pandemi sürecine karşın zorunluluk nedeniyle aralıklı olarak yüz yüze toplantılar da yapılmıştır. Bu dönemde 18’i internet üzerinden ve 2’si yüz yüze olmak üzere süreleri 1,5 ile 6 saat arasında değişen toplam 20 adet toplantı gerçekleştirilmiştir. Raporun hazırlanma süreci ilk toplantılarda hazırlanan çalışma planına uygun olarak ilerletilmiştir.
1. Basamak: Ön çalışma
Yazılması planlanan terimlerin belirlenmesi için ilk başta konular kategorize edilerek beş adet üst başlık belirlenmiştir: anatomi, semptomlar ve tanı gereçleri, hastalıklar, tedaviler ve komplikasyonlar.
Yazılacak terimler için komisyonun kurulma amacına uygun bir şekilde çalışma kapsamına alınacak terimlerin şu üç şartı sağlanması konusunda karar birliği oluşmuştur: 1) kolorektal cerrahide açıklanması ve uzlaşı sağlanması gerekliliği olması, 2) literatür desteği sağlanabilmesi ve 3) günlük pratikte kullanılması.
Terimlerin yazımında şu format takip edilmiştir: en başta komisyonun uygun gördüğü terim olacak şekilde terim ve eş anlamlıları (veya aynı başlık altında açıklanması uygun görülen diğer terimler), İngilizce dilinde karşılığı veya karşılıkları, tanım, açıklama ve kaynakça. Terimlerin yazımı sırasında ısrarcı bir Türkçeleştirme amacı güdülmemesine ve yabancı sözcüklerin genel olarak bilinmesi durumunda aynen kabul edilmesine karar verilmiştir.
Sonraki toplantılarda komisyon üyelerinin önerileri birleştirilerek ve tartışılarak anatomi (n=27), semptomlar ve tanı gereçleri (n=8), hastalıklar (n=24), tedaviler (n=20) ve komplikasyonlar (n=8) başlıklarında toplam 87 terim komisyon raporuna dahil edilmeye layık bulunmuştur.
2. Basamak: Terimlerim yazımı ve raporun geliştirilmesi
Bu aşamada komisyon üyelerinin gönüllü katılımıyla hangi terimlerin kimler tarafından yazılacağına karar verilmiştir. Her bir komisyon üyesi ortalama (standart sapma) 10,8 (±4,3) terim yazmış, ancak üyeler gerekli görmeleri halinde komisyon üyesi olmayan başka TKRCD üyelerinden de görüş almışlardır. Yazım sırasında literatür desteği mutlak gerekli görülmüş ve toplantılarda sıklıkla kaynak gösterilen yayınlar yeniden kontrol edilmiştir.
Toplantılarında yazılan terimlerin yazım formatı ve içeriğinin kontrolü komisyon üyelerince tartışılarak bir uzlaşıya ulaşılmaya çalışılmış, başarılamadığı durumlarda oylama yapılarak karara varılmıştır. Daha önce belirlenen terimlerin anlamları eş anlamlıları belirlenerek yazılmıştır. Ayrıca, benzer terimler bir araya toplanmıştır. Bu düzenlemelerle ileride sonuç raporunda bir terimi sorgulayacak araştırmacının benzer terimlere de ulaşarak farkları konusunda fikir sahibi olması amaçlanmıştır. Yine yapılan komisyon toplantılarında 9 (%10,3) terim gereksiz görülüp iptal edilmiş, 8 (%9,2) benzer başlıklarla veya kendi aralarında birleştirilmiştir. Buna ek olarak bazı terimler için aynı kategori altında alt terimler belirlenmiş olup bu terimler de ayrı bir şekilde tanımlanmıştır. Ara değerlendirmelerde TKRCD başkanının önerisiyle yeni terimlerin eklenmesine (n=7) karar verilmiştir. Sonuç olarak tanımlamaları tamamlanmış ve sonuç raporunda yer alan 89 terimin üst başlıklara dağılımı şu şekilde gerçekleşmiştir: anatomi (n=26, %29,2), semptomlar ve tanı gereçleri (n=8, %8,9), hastalıklar (n=20, %22,4), tedaviler (n=28, %31,4) ve komplikasyonlar (n=7, %7,8).
Yine bu aşamada TKRCD Başkanı’nın önerisiyle metinlere resim ve şekil eklenmesine karar verilmiştir. Bu amaçla, TKRCD üyesi, tıbbi çizim konusunda deneyime sahip ve daha önce de benzer çalışmalarda yer alan bir genel cerrahi uzmanı (BG) üyelerin oy birliği ile komisyona eklenmiştir. Bu doğrultuda sonraki toplantılarda tamamı komisyon üyelerinin arşivlerinden gelen resimler (n=7) ve yeni komisyon üyesince çizilen şekiller de (n=53) çalışılarak rapora eklenmiştir. Resim 1’de örnek bir çizim sunulmaktadır. Her resim ve şekil için komisyon üyelerinin önerileriyle çok defa düzeltmeler yapılmıştır.
3. Basamak: Uzlaşı ve rapora son şeklinin verilmesi
Son basamakta metin açıklamaları, resimler ve şekiller birleştirilmiş, yazım formatı ve imla bir kez daha kontrol edilmiştir. Bunu takiben rapor komisyon sekreteri tarafından dosya haline getirilerek TKRCD Başkanı aracılığı ve onayıyla TKRCD yönetimine sunulmuştur. Bu terimlerin TKRCD’nin resmi internet sayfasında yer alması planlanmaktadır.
Tartışma
İnsan beyninin bir kavramı somutlaştırabilmesi için ilk basamakta ona bir isim verilmesi gereklidir. Tıpta özellikle cerrahide tanımlamadaki farklılıklar araştırmacılar, klinisyenler ve hastalar için önemli bir sorun oluşturmaktadır.5 Bu amaçla TKRCD kolorektal cerrahi alanında pratik yapan hekimlerin kullanması amacıyla bir terminoloji raporu hazırlama kararı almıştır. Bu çalışma bu amaçla kurulan komisyonun çalışma düzenini, terminoloji raporunu hazırlamak için ortaya koyduğu kriterleri ve sonuçlarını açıklamayı amaçlamaktadır.
Terminoloji raporlarını hazırlama süreci bazı zorluklar içerir. Bunlardan tanımlamayı yapacak komisyonda yer alacak kişileri seçmektir. Bu aşamada derneklerin inisiyatif alarak çalışma grupları oluşturması hem hızlı hem de hayatın akışına uygun bir çözümdür. Literatürde çeşitli jinekoloji ve anatomi derneklerinin anatomik yapıları tanımlamak için komisyonlar veya çalışma grupları oluşturdukları sıklıkla görülmektedir.1,6,7 Bu çalışmada da komisyon üyeleri TKRCD Yönetim Kurulu’nca kendi üyeleri arasından kolorektal cerrahi ile uzun yıllardır uğraşan kişilerden seçilmiştir. Ayrıca 22 Şubat 2020 tarihinde yapmış olduğu çalıştayda ve sonrasında da isteyen tüm üyelerin komisyon çalışmasında yer alabileceğinin altı çizilmiştir. Benzer şekilde ihtiyaç halinde komisyonun genişletilmesi yoluna gidilmiştir. Örneğin, komisyon rapora resimlerin eklenmesi kararında genişleme kararı alarak yeni üye davet etmiştir. Buna ek olarak komisyon dışındaki kişilerin görüşlerine (örneğin de, TKRCD Başkanı) temas sağlayarak öneriler almaktan da çekinmemiştir. Bazı tanımlayıcı çalışmalar terminoloji konusunda uzlaşıyı anketler aracılığıyla yapmışlardır.1Ancak, bu tür bir uygulamanın literatür desteği olmayabilir. Dahası, ankette sonuç kararından farklı görüş bildirenler veya katılmayan kesimler tarafından eleştiri alma potansiyeli de oluşur. Komisyonlar literatür taraması yaptıkları ve her terim üzerinde tartışılan ortamlar oluşturdukları için daha sık kabul edilmektedir.
Raporda hangi terimlerin yer alacağı da bir başka zor başlıktır. Sonuç raporu hangi sayıda madde içerirse içersin, bazı terimlerin neden bu çalışmanın kapsamı içerisine alındığı veya tam tersi bazı terimlerin neden rapor dışında bırakıldığı konusunun önemli bir eleştiri noktası olacağı tahmin edilebilir. Bu konu yüksek olasılıkla bu tür raporların hazırlanmasındaki ciddi zorluklardan birisidir, çünkü bu nokta çok subjektiftir ve kişisel farklılıklar olağandır. Sözgelimi, kanser konusunda çok pratiği olan bir cerrah bu konuyla ilgili daha detay görülen terimlerin bile raporda yer almasını umarken, bu konuda daha az uygulama yapan bir başka cerrah daha basit terimlerin raporda yer almasını isteyebilir. Bu nedenle komisyon bu konuda makul sınırlarda kalmayı uygun bularak henüz başlangıçta “günlük pratikte” daha sık kullanılmasını rapora dahil edilmenin temel kriteri olarak belirlemiştir.
Diğer bir konu ise yazılan maddelerin ve kullanılması önerilen terimlerin herkes tarafından kabul edilmesi, beğenilmesi ve onaylanmasının olanaksızlığıdır. Bu durum özellikle bir kavramın birçok terimle ifade edildiği durumlar için geçerlidir. Böyle bir durumda terimler çeşitli ekip ve ekollerce farklı anlaşılmakta veya isimlendirilmektedir. Bu nedenle uzlaşı komisyonlarının en çok zorlandığı alan burasıdır. Rektumun anatomik olarak neresi olduğunu açıklamayı amaçlayan çok merkezli bir çalışmada tüm katılımcıların sadece %36’sı sonuç raporunda yer alan “rektum” kavramı üzerinde uzlaşı sağlamışlar, diğerleri çıkan sonucu kabul etmemişlerdir. Oysa, aynı çalışmada oy verenlerin %92,4’ü bu tanımlamayı yapmanın önemli olduğunu vurgulamıştır.5 Benzer farklılıkları başka terimlerde de görmek mümkündür. Sözgelimi, anastomoz kaçağı tanımı için de halen bir uzlaşı yoktur.8 Bir sistematik derlemede alt sindirim sistemi anastomoz kaçakları için 29 ayrı tanım olduğunu belirtilmektedir.9 Uzlaşı metinlerinin bile terimler için tek bir tanım ortaya koymakta zorlandığı bir durumda raporda sunulan tanımların herkes tarafından kabul görmesini öngörmek gereğinden fazla iyimserlik anlamına gelir.5 Bu çalışmada adı geçen komisyon yıllardır kolorektal cerrahi ile uğraşan hekimlerden oluşmaktadır. Üzerinde çalışılan terimleri içeren sonuç raporu 15 ay gibi uzun bir dönemde yapılan çok sayıda toplantı neticesinde hazırlanmıştır. Tüm terimlerin yazımında literatür desteği aranmıştır. Tüm bu iyi niyetli çabalara rağmen yazılan terimler değiştirilemez metinler değildir. Gelecek eleştiriler doğrultusunda sonuç raporunun ilerleyen dönemlerde üzerinden geçilerek değiştirilmesi ve geliştirilmesi mümkündür. Özellikle dilin yaşayan, yenilenen ve dinamik bir yapısı olması ilerleyen dönemlerde bu terimlerin daha iyi tanımlanması için bu raporun bir basamak oluşturacağı ve sıralanan kısıtlılıklardan daha az etkilenen yeni tanımlamaların yapılacağını öngörülebilir. Önemli nokta sunulan metnin TKRCD tarafından hazırlanmış iyi niyetli bir sonuç raporu olduğunu varsayarak bunu ilerletmenin çabası içinde yer almaktır.
Sonuç olarak, bu çalışma TKRCD terminoloji komisyonunun çalışma düzenini, terminoloji raporunu hazırlamak için ortaya koyduğu kriterleri ve sonuçlarını açıklamaktadır. TKRCD resmi internet sayfasında bulunan raporu bu bilgilerle değerlendirmek uygun olabilir. Raporun ilerleyen dönemlerde geliştirilmesi mümkündür.
Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir.
Yazarlık Katkıları
Konsept: G.Ç., S.I., B.G., Ö.K., M.A.K., N.O., M.Ö., V.Ö., N.Ş., L.V.T., Dizayn: G.Ç., S.I., B.G., Ö.K., M.A.K., N.O., M.Ö., V.Ö., N.Ş., L.V.T., Veri Toplama veya İşleme: M.Ö., V.Ö., Analiz veya Yorumlama: G.Ç., S.I., B.G., Ö.K., M.A.K., N.O., M.Ö., V.Ö., N.Ş., M.Ö., V.Ö., Literatür Arama: S.I., B.G., Ö.K., M.Ö., V.Ö., L.V.T., Yazan: M.Ö., V.Ö.
Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.
Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.